مجله منظر
پیاپی 10 (شهریور 1389)

شاهنامه فردوسی را باید تاریخ ایران از کهن ترین روزگار تاریخ آریایی، در قالب نماد و رمز دانست که با دقتی بسیار، توجه ایرانیان به تاریخ کهنشان و اهمیتی که بر حفظ آن می دادند را ثبت کرده است. به گونه ای که با مطالعه دقیق شاهنامه می توان بسیاری از اسرار چگونگی شکل گیری فرهنگ و تمدن آریاییان را تشخیص داد. از جمله این اسرار می توان به مسئله چگونگی تمایل آریاییان به یکجانشینی و سپس تشکیل شهر ها اشاره کرد. برای بررسی موضوع «شهر و یکجا نشینی در شاهنامه»، ابتدا باید مسایل زبان شناسی در شاهنامه را مورد توجه قرار داد. نگارنده سال ها پیش با نگارش کتاب «زندگی و مهاجرت آریاییان»، با استفاده از علم زبان شناسی و ریشه یابی کلمات، رازهای تاریخی جهان را بر مبنای شاهنامه روشن کرده است.

توسعه شهری در اغلب کشورهای جهان به ویژه کشورهای در حال توسعه، محیط شهری و فضاهای عمومی را به حالت معلق و آشفته نگه می دارد تاحدی که مشکلات اقتصادی و اجتماعی هر کشور، نحوه سیاست گذاری در محیط های شهری را متفاوت کرده است. شهر به عنوان قلمرو زندگی جمعی و با دامنه مطالعاتی متعدد، همواره محل تامل اندیشمندان و برنامه ریزان بوده است. در شهرسازی نوین، نقش رنگ و نحوه مصرف مصالح رنگی و ضوابط مختص آن، جزء مقوله های مطالعاتی اغلب جامعه های توسعه یافته است و منشورهای متفاوتی جهت آرایش سیمای بصری و همچنین سیمای روحی روانی شهرهای این کشورها به وجود آمده است. در اثر گسترش محیط شهری و توسعه ابعاد مختلف آن چه از نظر فیزیکی و چه از نظر مناسبات اجتماعی، شرایط چنان صدق می کند که برای ایجاد یک تعادل در محیط و کسب یک بهداشت سالم روحی روانی مناسب در فضاهای شهری، به مقوله رنگ و نقش آن در دامنه شهرسازی پرداخته شود و با به دست آوردن منشوری ویژه و مختص با ساختار فیزیکی هر شهر، امکان توسعه ای پایدار را به وجود آورد.

طرح های محیطی علاوه بر بزرگسالان، مخاطبان خردسال و تیزبینی دارد که بسیار بیشتر از آنها تاثیر می پذیرند و دنیا را به گونه ای کاملا متفاوت درک می کنند. این ادراک، تصویری را در ذهن آنها به وجود می آورد که با تصاویری که از محیط در ذهن بزرگسالان ایجاد می شود تفاوت اساسی دارد. با همه این اوصاف، فضاهایی (همانند فضاهای بازی) که برای کودکان خلق می شود به ابعاد مختلف وجودی کودک توجه ندارد و با نوع ادراک، فعالیت ها و نیز نیازهای آنها هماهنگ نیست.این در حالی است که افزایش خانواده ها با والدین شاغل، نیاز به مکان های خارج از مدرسه را برای گذراندن اوقات فراغت کودکان می طلبد. این مسئله درکنار فشار عصر الکترونیک- با وجود محاسنی نظیر بالا بردن سطح آگاهی- از طریق رسانه ها، شبکه های اطلاع رسانی، بازی های کامپیوتری، باعث تهدید معصومیت و پاکی دوران کودکی و همچنین از بین رفتن شرایطی که روان شناسان از آن به عنوان «فعالیت آزاد» یا «بازی آزاد» نام می برند، شده است. در این نوشتار برآنیم که به بررسی انواع مکان های بازی کودکان بپردازیم.

آدمی در طول دوره حیات خویش، با مفهوم زمان به بهانه های مختلف مواجه است. مناسبت ها به مفهوم نقاط شاخص یک دوره زمانی، در ذهن انسان، جایگاه خاصی داشته و یادآور واقعه یا رویداد مهمی است. در این میان ابزارها و واسطه های مختلفی، زمینه ساز برقراری ارتباط انسان با زمان می شود. محیط زیست آدمی، به عنوان ظرف عام زندگی انسان، در برگیرنده همه مظاهر و شئون و لحظه های زندگی اوست. محیط طبیعی، با زمینه های نهادی خود (روز، ماه، فصل، سال، رویدادهای کی هانی و...) با زمان، هم دوش می شود و محیط مصنوع نیز، به واسطه حضور انسان، برهمکنش میان نیروهای طبیعت، انسان و عناصر بی روح با زمان، نسبت پیدا می کند. به این صورت، منظر شهر به مناسبت ایام، هویتی خاص خود می یابد و «منظر شهری مناسبتی»، معنا پیدا می کند. در این مقاله، به بهانه حضور رویدادها و مناسبت ها در زندگی آدمی، جایگاه زمان در تعامل انسان با محیط بررسی می شود. ابتدا آن دسته از مناسبت های فضای عمومی که جامعه را به سوی خود جلب کرده و در منظر شهر، متبلور می شود، برشمرده، سپس این مناسبت ها، به عنوان ظرفیت های موجود و یا ایجاد ظرفیت های مطلوب؛ در راستای سوق محیط به سوی یک فضای عمومی مؤثر در فرهنگ شهر معرفی و بررسی می شود.

امروزه رویکرد اجتماعی به بافت های فرسوده، نقطه عطفی در تاریخچه نوسازی و بهسازی این بافت ها در کشور به حساب می آید. ویژگی های اجتماعی خاص بافت های فرسوده، ضرورت توجه به ابعاد اجتماعی را دوچندان می کند. برنامه ریزی مشارکتی تحت عنوان «برنامه ریزی با مردم» به جای «برنامه ریزی برای مردم» و همچنین «صحبت کردن با مردم» به جای «صحبت کردن در مورد مردم»، رهیافت و نگاهی برای مداخله و ورود به بافت های فرسوده است. با وجود ظرفیت ها و زمینه های درونی این نوع برنامه ریزی، مردم به عنوان عنصر مشارکت جو، به دلایل بسیاری که بیشتر مربوط به دوران گذشته و قوانین مصوب است، اعتماد لازم را به این گونه برنامه ریزی ندارند. لذا ورود به مباحث اجتماعی نیاز به مکث، صبر و حوصله زیاد و کار درونی و رو در رو در تعامل با اجتماعات محلی دارد. شاید بتوان فعالیت های اجتماعی به ویژه در زمینه مداخله در بافت های فرسوده را به «پروژه صبر» تعبیر نمود. این رویکرد، با در نظر گرفتن سرمایه اجتماعی، یکی از اولویت های کلیدی در مدیریت شهری است. ابعاد سرمایه اجتماعی را اعتماد، مشارکت و انسجام اجتماعی تشکیل می دهد که هرکدام از این ابعاد در ارتقای حیات و نوسازی بافت فرسوده نقش مهمی دارد. پایین آمدن شرایط و سطح کیفیت زندگی از لحاظ ابعاد کالبدی، اقتصادی و اجتماعی سبب مهاجرت برخی از ساکنان این گونه بافت ها شده و از سوی دیگر اضمحلال شرایط اقتصادی و عدم رقابت پذیری این محلات با محلات برتر شهری، نوعی جدایی گزینی اکولوژیکی و اجتماعی و برتری برخی فضاهای شهری برای اسکان و سرمایه گذاری های شهری را سبب شده است.
این نوشتار سعی دارد تا ضمن بررسی تاریخچه نحوه تهیه طرح های توسعه شهری- به صورت اعم و طرح های نوسازی به صورت خاص- رویکرد و نگرش های جدید نوسازی و بهسازی بافت های فرسوده، مؤلفه ها و ابعاد تاثیرگذار اجتماعی دخیل در نوسازی را تحلیل و راهکارهای عملیاتی را در قالب تجارب میدانی پیشنهاد کند.

امروزه، بخش هایی از بافت قدیمی تهران به دلایل مختلف اجتماعی اقتصادی و کالبدی با کاهش شدید جمعیت روبه رو است. این امر سبب شده است تا به رغم وجود زیر ساخت های نسبتا مناسب در مناطق قدیمی، نه تنها تعداد متقاضیان سکونت و فعالیت در این محدوده کاهش چشمگیری یابد، بلکه با گذشت زمان، نرخ کاهش آن نیز رو به افزایش رود. یکی از فرایندهای خودانگیخته این زمینه در دنیا، فرایند «اصالت بخشی» است که از دهه 1950 در آمریکا و اروپا آغاز شده و تاکنون به طور متناوب، دوره های اوج و فرود متعددی را پشت سرگذاشته و اینک در سال های ابتدایی قرن بیست ویکم مجددا مورد توجه ویژه قرار گرفته است. این مقاله به تعریف واژه اصالت بخشی و تبیین فرایند و مراحل مختلف آن به صورت عمومی می پردازد و در پایان سعی می کند با طرح سؤالاتی، مسیر پژوهش های بعدی در این زمینه را هموار نماید.

آنچه در حوزه نوسازی بافت های فرسوده به عنوان واقعیتی انکارناپذیر هنوز خودنمایی می کند، ابهام در مبانی نظری راهبردی نوسازی و فقدان مدل اجرایی و عملی مشارکت مردمی است. این امر سبب شده تا موضوع نوسازی بافت های فرسوده همچنان در محاق بلاتکلیفی و سردرگمی باقی بماند. از دیگر سو نیز حاکمیت روحیه عمل گرایی افراطی و گریز از یافتن پاسخ برای موضوعات چالشی و بنیادین نظری در نوسازی تهران، سبب شده تا قطار نوسازی قبل از شناسایی مسیر و ریل گذاری مناسب به سوی مقصدی نامعلوم به راه افتد. اقدامات ناهمسو و متعارض نظیر فروش متری مسکن در بافت های فرسوده، فروش اوراق مشارکت، شناسایی و خرید اراضی ذخیره در محدوده شهر تهران، بیانگر تعلق خاطر متولیان اجرایی نوسازی به اقدامات سهل و آسانی است که حتی در صورت موفقیت نیز منجر به نوسازی نخواهد شد. اما این اقدامات متاسفانه تاکنون بیش از هر چیز دیگری، نشانه نگاه اقتصادی و نه اجتماعی متولیان اجرایی شهر به این موضوع چند بعدی است. اگرچه مجموعه مدیریت شهری، بارها بر نفی نگاه اقتصادی تاکید داشته است. در این مقاله تلاش شده تا با بررسی موانع کلان اجرا و پیاده سازی طرح های نوسازی، مدل های مشارکتی بخش خصوصی نیز مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گیرد.

آنچه می توان از سوریه و لبنان آموخت، قبل از هرچیز نگاه آنها به میراث تاریخی و فرهنگی شان است. از آنجایی که در جلسه خانه هنرمندان، قرار بود خانم دکتر «سپیده شفایی» دوست و همسفر نگارنده از مسایل جدی شهرسازی سخن بگوید، تلاش بر این شد که ابتدا دوستان شهرسازمان را به شناختن سرزمین شام و شهرهای قدیم و جدیدی که از آن برخاسته بود، علاقه مند کرده و نشان داده شود که چگونه این سرزمین کهن تداوم خود را به کوشش مردمانش حفظ کرده است. عشق این مردم به سرزمین و شهر خود باعث شده در شهر مدرن امروز، قلب تاریخی شهر با احترام حفظ و نگهداری شود. هدف نگارنده از نشان دادن علاقه و دریافت عمیق مردم سوریه و لبنان به میراث و هویت ملی، این بود که گفته شود: اگر عناصر معنوی و البته مادی شکل گیری هویت نشناسیم و آن را از آن خود ندانیم و در ذهن خود نهادینه نسازیم، هرگز نخواهیم خواست و نخواهیم توانست بافت تاریخی را حفظ و تداوم بخشیم، زیرا ضرورت آن را حس نمی کنیم. این بحث در درجه اول، هستی شناسانه و احساسی است. چنانچه اگر فرقی بین اصل و فرع قائل نشویم و اصل میراث برایمان ارزش نداشته باشد، - که نزد بسیاری از مردم، مسئولین، سرمایه داران و دست اندرکاران مداخلات شهری، متاسفانه و به هزار دلیل اقتصادی و فرهنگی، چنین است!- هرگز نخواهیم توانست آن را برای خود حفظ و از آن بهره برداری کنیم.

برنامه ریزی تغییرات کاربری زمین، همواره به دلیل تعیین نحوه استفاده از زمین و ساختار فضایی شهرها از یکسو و تعیین ارزش اقتصادی هر قطعه از سوی دیگر، بخشی اساسی در فرایند شناخت و تدوین اسناد برنامه ریزی شهری به شمار آمده است. اما در طول سابقه برنامه ریزی شهری، آنچه که به عنوان طرح پیشنهادی کاربری، تراکم و... ارائه می شد، با آنچه که در واقعیت بر اثر جریان های اقتصادی و اجتماعی حاکم بر اجتماع به وقوع می پیوست، متفاوت بود. تغییرات دیدگاه و اندیشه های شهرسازی چند دهه اخیر و به تبع آن برنامه ریزی تغییرات کاربری زمین، باعث شده تا نیاز به این ضرورت مفهومی، ملموس تر و راهکارهایی نیز برای بهبود آن ارائه شود. در این راستا، برخی اندیشمندان نظیر «کی ول»، «پاین» و «استوارت چاپین»، با تاکید بر پویایی تغییرات استفاده از زمین، رویکردی نوین در برنامه ریزی کاربری زمین ارائه کرده و حلقه اتصال الگوی پیشنهادی تغییرات توسعه و فرایند اجرای آن را به عنوان مدیریت توسعه زمین معرفی می نمایند. این نوشتار، پایه های نظری کنترل و نظارت بر توسعه زمین و ساختار مدیریت توسعه آن- که مبنایی برای درک پویایی دگرگونی های اراضی شهری است- مورد اشاره قرار می دهد تا از ره آورد این تجارب، بتوان در نظام اجرایی طرح های موجود شهر تهران، مدلی تحلیلی برای هدایت و کنترل تغییرات توسعه زمین شهری ارائه کرد.

طرح ها و فرایندهای برنامه ریزی و طراحی شهری دو نقش عمده تاریخی، یکی هدایت توسعه های جدید در اراضی دست نخورده و دیگری هدایت فرایندها و رویه های اصلاحی در سطوح و ابعاد مختلف درون شهرها را داشته است. بر اساس یک تصور نادرست، نقش اول طرح های (توسعه) تنها در اراضی بکر و دست نخورده خارج شهرها و نقش دوم آنها (اصلاح و بهبود) فقط در بافت های درون شهر خلاصه می شود. اما نظریات دهه های اخیر معتقد است که برای جوابگویی به توسعه، می توان به جای اشغال زمین هایی که دست نخورده و به شکل طبیعی خود باقی مانده است، از ظرفیت بافت های شهری استفاده نمود. رویکرد توسعه درون زا مفهومی نوین را ارائه می دهد که براساس آن نقش اول و دوم طراحی و برنامه ریزی شهری به نحوی تلفیق شده و اصلاح، بهبود و مداخلات درون شهری در خدمت توسعه قرار می گیرد و بدین صورت مفهوم اصلاح و بهبود با توسعه در می آمیزد. توسعه میان افزا به عنوان یکی از تجلیات توسعه درون زا ساده ترین راهبرد برای تحقق این رویکرد است.

سال ها است که طرح های معمول توسعه شهری یعنی طرح جامع و طرح تفصیلی به علت نقایص متعدد در زمینه های مختلف از تئوری و مبانی نظری گرفته تا روش شناسی، تکنیک ها، عدم پیش بینی ساز و کارهای اجرا و تحقق پذیری در کشورهای مبدع آنها، از دستور کار خارج شده است. ولی در کشور، به دلیل گوناگونی هنوز به قوت و قدرت خود از جایگاه مستحکم قانونی و ویژه ای برخوردار است. از جمله موارد ملموس ناکارامدی طرح های جامع و تفصیلی بحث نوسازی بافت های فرسوده است، به طوری که ساز و کارهای معمول این طرح ها که برای بافت های متوسط شهری با شرایط خاصی قابل اجرا است، در بافت های فرسوده و تاریخی که شرایط کالبدی، اجتماعی و اقتصادی ویژه و پیچیده تری دارند، غیرقابل استفاده است. این ناکارامدی از یک سو و لزوم تهیه طرح های قابل تحقق در بخش وسیعی از بافت های شهری کشور که تحت عنوان بافت فرسوده شناسایی شده بودند، از سوی دیگر، سبب شد تا با استفاده از بومی سازی تئوری «منظر» و نگرش سیستمی به شهر، «شرح خدمات منظر شهری محله» به عنوان طرح های موضعی نوسازی و احیای بافت های تاریخی و فرسوده تهیه و تدوین شود. این نوشتار به معرفی و بررسی ظهور «طرح منظر شهری محله» در ادبیات طرح های توسعه شهری، به ویژه طرح های نوسازی بافت های فرسوده می پردازد.

پارک شهری به عنوان بخشی از زیرساخت طبیعی و مؤلفه ای تاثیرگذار در سیمای شهر، محل ارتباط انسان شهرنشین و طبیعت است؛ انسانی که با توسعه سریع پیشرفت های صنعتی و تکنولوژیکی با طبیعت بیگانه شده است. به این ترتیب مفهوم پارک در شهرهای معاصر اهمیت بیشتری یافته و با توجه به نیازهای روانی و اجتماعی جدید افراد، برنامه ریزی پارک های اکولوژیکی جهت احیای اکوسیستم های فراموش شده شهر، امری ضروری به نظر می رسد. پارک اکولوژیکی موضوع جدیدی در ارتباط انسان معاصر شهری با محیط زیست پیرامونش، مطرح می کند. این نوشتار درصدد پاسخ به جایگاه این گونه از پارک ها در بازتولید هویت طبیعی- فرهنگی مکان است. چنین نقشی به عنوان ترکیبی از منظر طبیعی و منظر فرهنگی، زمینه پیوند میراث طبیعی به میراث غیر ملموس یعنی فرهنگ را فراهم می آورد که این امر موجب استقبال پیوسته مخاطبان و موجد پایداری آن در طول زمان می شود.

آب به عنوان یکی از عناصر اصلی باغ در طول تاریخ، رابطه تعاملی و بنیادینی با فرم و سبک باغسازی برقرار کرده است؛ هم چنان که در محور اصلی باغ ایرانی و بعدها باغ اسلامی، در بازی های آبی باغ رنسانس ایتالیایی، در نمایش های پرطمطراق باغ باروک فرانسه، در سطوح گسترده و آزاد باغ انگلیسی و چینی، نقش مهمی داشته است. در پارک های معاصر نیز، که خود ترجمانی از ساختار باغ با مفاهیم و جایگاه جدید در مقیاس شهری است، کمتر می توان ردپایی از این عنصر نمایشی، مفهومی، کارکردی و ادراکی نیافت، با این تفاوت که مخاطبین خاص و بورژوای باغ های تاریخی جایشان را به مخاطبین عمومی فضاهای شهری داده اند و همین موضوع، تعریف و جایگاه آب را در کنار سایر اجزای پارک، متفاوت کرده است.

در بسیاری از شهرهای امروزی، فضاهایی تحت عنوان باغ، پارک، فضای سبز و... ایجاد می شود که طراحی و اجرای آنها معمولا با شیوه های سلیقه ای و بدون بهره مندی از یک مبانی نظری در عرصه باغ سازی صورت می گیرد. دقت در نمونه بوستان ها و پارک های معاصر این نکته را روشن می کند که جامعه ایران به عنوان تمدنی که خود ایجادکننده باغ و دارای یکی از سبک های مهم باغ سازی در جهان است، فاقد روشی جدید برای طراحی باغ و پارک است. این روش جدید می تواند از باغ سازی ایرانی الگو بگیرد یا خوانشی مجدد از باغ ایرانی باشد؛ از این رو قبل از هر اقدامی لازم است که این پدیده منحصر به فرد به درستی شناخته شده و در پی آن معیارهایی بر اساس سبک باغ ایرانی برای طراحی فضاهای سبز مدرن که با زندگی امروز تناسب داشته باشد تدوین و به مرحله اجرا گذارده شود؛ لذا پژوهشی در راستای تدوین ضوابط طراحی باغ بر اساس الگوی باغ ایرانی انجام گرفته که این تحقیق علاوه بر تلاش در شناخت پدیده دیرینه باغ ایرانی، به دنبال یافتن ویژگی های مشترک فضاسازی آن است؛ لذا در سه مرحله شامل شناخت، تحلیل و نتیجه گیری تنظیم و اجرا شد. مطالعه از یک سو نگران دستوری شدن طراحی در لوای ایرانی شدن آن بود و از سوی دیگر ماموریت داشت ضوابط طراحی بر حسب الگوی باغ ایرانی را تهیه کند، راه حل مطالعه به هر دو نگرانی پاسخ داد.

پارک شهری از یک سو بستر تعاملات اجتماعی و گذران اوقات فراغت است و از سوی دیگر متاثر از جمعیت زیاد، تراکم پوشش گیاهی، دید کم، محدودیت منابع روشنایی در شب و امکان اختفا، زمینه وقوع پنهانی جرم می شود. با توجه به سرانه کم فضای سبز در برخی مناطق شهر تهران، شاهد حضور جمعیت کثیری از مردم به پارک ها به ویژه در ایام تعطیل و ساعات شب هستیم که همین امر، کنترل و نظارت پارک را دشوار می سازد. با توجه به مقیاس، بستر قرارگیری، نحوه طراحی و چگونگی حضور گروه های اجتماعی در پارک، می توان راهکارهایی را در جهت افزایش بعد اجتماعی پارک و کاهش جرم و آسیب در آن ارائه داد که این نوشتار به آن می پردازد.